Waternet, de uitvoerende organisatie van het waterschap Amstel, Gooi en Vecht en de gemeente Amsterdam op het gebied van waterbeheer, presenteert zich graag als het enige waterbedrijf in Nederland dat de hele watercyclus omvat. Van drinkwater maken tot afvalwater zuiveren. Alle watertaken onder één paraplu zou synergie opleveren. Maar het levert óók veel complexiteit op, zo bleek in de afgelopen jaren. Waternet ligt onder ‘intensive care’ van toezichthouder ILT en de opdrachtgevers gemeente Amsterdam en het bestuur van het waterschap Amstel, Gooi en Vecht (AGV).
Interview in vakblad H2O
In het blad H2O, het vakblad van het Koninklijk Nederlands Waternetwerk verscheen in het maart 2022-nummer een artikel over de governance, de aansturing van Waternet. In dit artikel komt ook CDA-fractievoorzitter in het AB van waterschap AGV Wim Zwanenburg aan het woord. Het artikel werd geschreven door Hans Oerlemans.
Waternet: hoe nu verder?
Sinds april 2021 staat Waternet onder verscherpt toezicht van de Inspectie voor de Leefomgeving en Transport (ILT) die toeziet op de drinkwatervoorziening. Bestuurlijk en organisatorisch
ontbreekt het aan grip op de cybersecurity. Met als gevolg risico’s voor de leveringszekerheid en kwaliteit van het drinkwater. Het verscherpt toezicht blijft van kracht tot aan de wettelijke zorgen meldplicht wordt voldaan. Overigens vallen de drinkwatertaken buiten de zeggenschap van het waterschap.
Waternet werkt inmiddels aan een verbeterplan onder leiding van een interim Chief Information Officer (CIO). Het is een ingrijpende operatie. Verouderde systemen krijgen een upgrade,
werkprocessen worden op een lijn gebracht en medewerkers gaan op cursus. Door de oplopende kosten van de inhaaloperatie tekende zich in december 2021 een tekort af van € 11,25 miljoen op de begroting 2022. Het waterschap heeft € 2,8 miljoen vrij gemaakt om dit tekort te helpen afdekken en ook nog eens € 220.000 als reservering voor mogelijke nieuwe tegenvallers.
Politieke dimensies
Het algemeen bestuur van Amstel, Gooi en Vecht bezint zich op de samenwerking met Waternet. Is de falende digitalisering symptomatisch voor de governance? Is het takenpakket simpelweg te complex?
"Wij zien dit als een ernstig incident, maar houden vertrouwen in Waternet,” zegt Wim Zwanenburg, sinds 2009 voorzitter van de CDA-fractie. “Een watercyclusbedrijf heeft wel degelijk meerwaarde. Alleen blijft de synergie nu ver achter bij wat er in potentie mogelijk is. De aansturing en organisatie moeten flink op de schop. Wat absolute prioriteit heeft, zijn de achterstanden bij cybersecurity en digitalisering. Het gaat hier om de algehele kantoor- en procesautomatisering. Dit zijn primaire processen, als daar iets misgaat, heeft dat grote gevolgen.”
Digitalisering
Volgens Zwanenburg is digitalisering te lang beschouwd als een puur bedrijfsmatige zaak met alleen technische aspecten. Als voorbeeld noemt hij de invoering van een nieuw systeem voor de belastinginning. “Wij zijn daar als algemeen bestuur niet in gekend. De directie van Waternet heeft autonoom keuzes gemaakt. Bij de implementatie ging veel mis. Om voortgang te maken, heeft men het nieuwe systeem te weinig getest met onder meer als gevolg dat aanslagen verkeerde betalingskenmerken kregen. Het leidde in 2021 tot grote vertragingen bij de belastinginning. Waternet gaf voorrang aan het oplossen van de problemen met de drinkwaterfacturen van de gemeente Amsterdam. Door de achterstallige incasso’s waren we gedwongen een lening van 95 miljoen aan te trekken.”
“Waternet had geen integrale IT-visie, afdelingen werkten met eigen verouderde applicaties en men was niet op zoek naar synergie. Daar komt bij dat de IT-intensiteit enorm is toegenomen en dus ook de kwetsbaarheid. Digitalisering en belastinginning zijn vitale processen en daarmee zijn ze beleidsgevoelig. Het algemeen bestuur moet weten wat daar
gebeurt en veranderingen fiatteren. We werden met voldongen feiten geconfronteerd.”
Eigen ambtenaren voor het waterschap
Sinds de oprichting in 2006 voert stichting Waternet alle uitvoeringstaken van het waterschap AGV uit. Ook Amsterdam heeft vrijwel alle watertaken ondergebracht bij Waternet, van drinkwater maken tot rioolbeheer en het bedienen van bruggen en sluizen. Maar anders dan Amsterdam beschikt het waterschap niet meer over een eigen ambtelijk apparaat. Ook de beleidsvoorbereiding gebeurt binnen Waternet. Het stichtingsbestuur bestaat uit de Amsterdamse wethouder ‘water’, de dijkgraaf en een onafhankelijke voorzitter. De dagelijkse leiding berust bij een directieteam. Het bedrijf telt circa 2.000 medewerkers. Waternet levert drinkwater aan 540.000 huishoudens in Amsterdam en omgeving. Het werkgebied van het waterschap is groter (1,3 miljoen inwoners) en omvat het Gooi en een deel van de provincie Utrecht. Jaarlijks wordt € 300 miljoen geïnd aan belastingen en drinkwaterfacturen.
Hoe nu verder? Het algemeen bestuur van AGV heeft in december 2021 het principebesluit genomen om de samenwerking met de gemeente Amsterdam voort te zetten. Wel dient er het nodige te veranderen. Het waterschap moet een eigen ambtelijke dienst krijgen ter ondersteuning van de ‘opdracht gevende, beleidsbepalende en toezichthoudende rol’.
Ook de communicatie moet anders
Waternet profileert zich als een zelfstandig waterbedrijf met een sterke eigen identiteit. Het waterschap wordt overvleugeld. Voor de buitenwereld is de rolverdeling onduidelijk. Het algemeen bestuur wil herkenbaar zijn als overheid die verantwoordelijk is voor waterveiligheid en schoon water. Burgers betalen belasting en moeten weten wat daarmee gebeurt en welke keuzes worden gemaakt. Dit is temeer urgent, omdat er steeds meer onderwerpen op de agenda staan met grote maatschappelijke impact (klimaatadaptie, aanpak droogte, energietransitie).
Volgens Zwanenburg is er inmiddels al veel vooruitgang geboekt. Hij zit in de Klankbordgroep Digitalisering en krijgt regelmatig rapportages over de voortgang van de herstel- en inhaaloperatie. “In december hebben hackers pogingen gedaan om bij Waternet in te breken. Die aanvallen werden met succes afgeslagen. Als dit een jaar eerder was gebeurd, had het heel anders kunnen aflopen. De digitale weerbaarheid is sterk verbeterd.”
Het algemeen bestuur wil in meerderheid vasthouden aan de samenwerking met Amsterdam en aan het huidige takenpakket van Waternet.
Sprokkelbegroting
In tegenstelling tot het bestuurslid Marjolijn Quené ziet Zwanenburg ziet wél synergie en wijst als voorbeeld naar de drinkwatervoorziening van Amsterdam. Voor ruim 30 procent ligt de bron van dat drinkwater in de Bethunepolder vlakbij Maarsen. Het waterschap ziet toe op de veiligheid en stabiliteit van deze bron die wordt gevoed door een krachtige zoete kwel. In deze polder raken de waterschaps- en drinkwatertaken elkaar. Door de verwachte bevolkingsgroei stijgt de vraag naar drinkwater.
Nieuwe bouwlocaties moeten waterveilig worden ontwikkeld. De noodzaak voor integraal beleid wordt alleen maar groter, volgens Zwanenburg. Medio 2022 nemen de gemeente Amsterdam en het waterschap AGV een besluit over de nieuwe structuur en governance. In ieder geval moet er meer samenhang komen bij de aansturing en uitvoering. Dat dient zich vervolgens uit te betalen in synergie en inverdieneffecten.
Cultuurverandering
Het beleidsprimaat van het bestuur van het waterschap dient stevig verankerd te worden. Ook de cultuur moet veranderen. Medewerkers dienen een antenne te ontwikkelen voor politieke en beleidsgevoelige dossiers. Ondertussen geldt 2022 als een overgangsjaar waarin de digitale verbouwing van de organisatie in volle gang is. Met kunst en vliegwerk is de begroting 2022 sluitend gemaakt (een ‘sprokkelbegroting’ volgens Zwanenburg). Absolute prioriteit heeft nu het veilig, betrouwbaar en efficiënt uitvoeren van de kerntaken. Daardoor is er minder ruimte voor andere ook noodzakelijke innovaties en vernieuwingen.
Lees verder in het artikel in H2O of Waternet moet worden omgevormd van een stichting naar een bedrijfsvoering organisatie.
Zie hier het artikel in H2O, "Governance van Waternet is risicovolle balanceer act", inclusief het interview met Wim Zwanenburg.
Zie ook:de webpagina "Over governance en digitalisering bij Waternet".