In zijn afscheidstoespraak tot het land probeerde Barack Obama na acht jaar presidentschap zijn aanhangers moed in te spreken en elke Amerikaan, aanhanger of niet, de weg te wijzen. Trots somde hij op wat hij in zijn twee termijnen tot stand heeft gebracht, of helpen brengen, van Obamacare tot homohuwelijk en van het uitblijven van grote terroristische aanslagen tot het kern-energieakkoord met Iran. Maar terwijl Democraten in Washington nachtmerries hebben van de schade die de Republikeinen onder aanvoering van Donald Trump kunnen toebrengen aan die nalatenschap, richtte Obama zijn aandacht vooral op het fundament onder zijn beleid en dat van zijn opvolger: de Amerikaanse democratie. Die loopt gevaar als gevolg van de grote ongelijkheid in het land, en de neiging van burgers om zich te verschansen in ideologische enclaves. Hij hield zijn toespraak in Chicago, waar hij zijn eerste stappen zette in buurtwerk en later de politiek. "Hier leerde ik dat verandering alleen komt wanneer gewone mensen zich ermee bemoeien, en samenkomen om het te eisen. Na acht jaar als jullie president geloof ik dat nog steeds." Geen afscheidstoespraak is compleet zonder een verwijzing naar de oprichting van het land, en zijn unieke - volgens Amerikanen dan - positie in de wereld als een experiment in zelfbestuur. Obama beschreef dat nadrukkelijk als een multicultureel avontuur:

"Al 240 jaar heeft de oproep tot burgerschap van ons land werk en doel gegeven aan elke nieuwe generatie. Het is wat patriotten liet kiezen voor een republiek boven tirannie, pioniers naar het westen liet trekken, slaven de tocht langs die spoorlijn naar de vrijheid liet wagen. Het is wat immigranten en vluchtelingen over oceanen lokte en over de Rio Grande. het is wat vrouwen deed vechten voor stemrecht. Het is wat werknemers zich liet organiseren. Het is waarom GI's hun leven gaven op Omaha Beach en Iwo Jima; Irak en Afghanistan - en waarom mannen en vrouwen van Selma tot Stonewall bereid waren dat van hen evenzeer te geven." In die lange lijst met groepen kan elke Amerikaan er wel een vinden waarin hij zich herkent, maar voornamelijk schemert door die opsomming de coalitie die Obama in 2008 tot president koos.

En die in 2016 net niet stevig genoeg bleek om Hillary Clinton tot zijn opvolgster te maken, die zijn nalatenschap veilig zou stellen. Obama hoefde de naam van Donald Trump niet te noemen toen hij troostend opmerkte dat in een democratie maar al te vaak twee stappen vooruit worden gezet, en één achteruit. "Maar de grote lijn van Amerika is bepaald door vooruitgang, een voortdurende verbreding van de principes van onze oprichting zodat ze iedereen omvatten, en niet alleen maar sommigen." Daarvoor moet dan wel de democratie zijn werk doen, en dat is volgens Obama niet vanzelfsprekend. "Onze stichters debatteerden, ze ruzieden en uiteindelijk sloten ze compromissen. Ze verwachtten dat wij dat ook zouden doen. Maar ze wisten dat democratie een fundamenteel besef van solidariteit vereist. Het idee dat we, hoe verschillend we ook lijken, er samen voor staan." En daar toonde Obama zich niet gerust op. Ondanks het herstel van de economie, en het dalen van de werkloosheid onder zijn presidentschap is de ongelijkheid een groot probleem: "Grote ongelijkheid tast ons democratische idee aan. (...) De ontslagen fabrieksarbeider, de serveerster of de verpleger die maar net rondkomt, raken overtuigd dat het systeem doorgestoken kaart is. Dat hun overheid alleen de belangen van de machtigen dient. Dat is een recept voor meer cynisme en polarisatie in de politiek.

" Achterstelling niet-blanke minderheden Een tweede bedreiging voor de democratie is volgens Obama de nog steeds niet overwonnen achterstelling van niet-blanke minderheden. "Na mijn verkiezing werd er gesproken over een post-raciaal Amerika. Die visie, hoe goed bedoeld ook, was nooit realistisch. Ras blijft een krachtige en vaak verdeeldheid zaaiende invloed in onze maatschappij." En al gaat het beter dan een paar decennia geleden: "Als elk economisch vraagstuk wordt gezien als een worsteling tussen hardwerkende blanke middenklasse en een minderheid die het niet verdient, dan zullen arbeiders van elke kleur om de restjes mogen vechten terwijl de rijken zich verder terugtrekken in hun privé-enclaves." Dat treft niet alleen zwarten. Verwijzend naar de toestroom, legaal en illegaal, van mensen uit Latijns-Amerika zei Obama: "Als we niet willen investeren in de kinderen van immigranten, alleen maar omdat ze er niet zo uitzien als wij, dan verminderen we de vooruitzichten van onze eigen kinderen - want die bruine kinderen zullen een groter en groter aandeel vormen van de Amerikaanse beroepsbevolking." Dat kun je niet rechtzetten met alleen wetten, vindt de scheidende president. "Harten moeten geraakt worden. Het zal niet meteen lukken. Sociale houdingen veranderen vaak pas over generaties.

Maar als onze democratie moet werken zoals het hoort in onze steeds verscheidener natie, dan moet ieder van ons het advies volgen van een groots personage in de Amerikaanse literatuur, Atticus Finch [uit 'To kill a mockingbird], die zei: 'Je begrijpt iemand pas werkelijk als je dingen beschouwt vanuit zijn gezichtspunt, tot je in zijn huid kruipt en erin rondloopt." © AFP. Met een dankbetuiging aan Michelle Obama ontlokte de president zichzelf een traan. Verdeeldheid Maar daar zijn Amerikanen juist minder toe geneigd de laatste jaren. Door hun keuze van school, kerk, woonplaats en Facebook-vrienden is hun sociale netwerk steeds eenvormiger: "De opkomst van fanatieke partij-trouw, toenemende economische en regionale verdeeldheid, de versplintering van onze media in een kanaal voor elke smaak, dit laat het 'grote sorteren' heel natuurlijk, zelfs onvermijdelijk lijken. En steeds meer voelen we ons zo veilig in onze cocons dat we alleen maar informatie, of die nu waar is of niet, accepteren die past bij onze mening, in plaats van onze meningen baseren op de gegevens die overal te vinden zijn." En dat ziet Obama als de derde bedreiging van de democratie. "In de loop van een gezond debat stellen we verschillende prioriteiten, en kiezen verschillende middelen om die te bereiken. Maar zonder een gemeenschappelijke verzameling feiten, zonder bereidheid om nieuwe informatie binnen te laten en toe te geven dat je tegenstander een goed punt heeft, en dat wetenschap en rede er toe doen, praten we langs elkaar heen." De Verlichting, kortom, dreigt Amerika te ontglippen.

Terwijl die van buitenaf al zo onder druk staat, door godsdienstfanaten en autocratische leiders. Dat ook de nieuwe president in dat rijtje zou passen, zei Obama er niet bij. Maar de boodschap was duidelijk. Natuurlijk kon Obama daar niet mee eindigen, dat zou zondigen tegen de goede zeden in de politiek, die in ieder geval deze president altijd in ere heeft gehouden, en tegen het al even verplichte optimisme over hoe het in Amerika verder zal gaan. Met een opsomming van wat tijdens zijn presidentschap bereikt was, kreeg hij de handen telkens weer op elkaar. Met een dankbetuiging aan Michelle Obama ontlokte hij zichzelf een traan. En met zijn laatste woorden riep hij tegelijkertijd de extatische hoop op die zijn verkiezing acht jaar geleden opriep, zette er een dikke streep onder en gaf het land door, niet aan Donald Trump maar aan de volgende generatie die zijn idee van Amerika deelt:

"Yes, we can. Yes we did. Yes we can."