Wat is vrijheid? door Henry Sturman 

Het is in ieder geval een woord dat veel mensen aanspreekt en inspireert. Voor veel mensen is vrijheid een positief iets, iets wat ze willen nastreven voor zichzelf en anderen. Vrijheid is een woord dat in veel verbanden gebruikt wordt. Politieke maatregelen worden bekritiseerd met als argument dat ze de vrijheid van burgers aantasten. De omwenteling in Oost- Europa wordt gezien als een stap naar vrijheid. Guerrilla troepen proberen te laten zien dat ze aan de goede kant vechten door zichzelf vrijheidsstrijders te noemen. De verjaging van de Iraakse staat uit Koeweit en het herinstellen van de oude staat wordt een bevrijding genoemd. Mensen praten over een liefdesrelatie waarin de vrijheid van beide partners bewaard blijft. Maar wat is vrijheid precies ? In dit artikel wil ik dit eens nader bekijken. Volgens mij zijn er tenminste vijf manieren waarop het woordje vrijheid gebruikt wordt. In de meest algemene zin verwijst vrijheid naar het feit dat je in elke situatie uit de mogelijkheden die er zijn vrij bent om te kiezen (geestelijke vrijheid). Ten tweede kan vrijheid verwijzen naar de mate waarin mensen rechten van anderen respecteren die een bepaalde handelingsvrijheid gebaseerd op zelfbeschikking geven (burgerlijke vrijheid). Ten derde kan vrijheid verwijzen naar het hebben van mogelijkheden (actieve vrijheid). Ten vierde kan vrijheid verwijzen naar een sociale structuur waarbinnen anderen weinig beslissingen over jouw kunnen nemen en je weinig verplichtingen hebt tegenover anderen (sociale vrijheid). En tenslotte is er de vrijheid om te doen wat je leuk vindt, zonder dat je jezelf beperkt door vooroordelen van jezelf en anderen over wat kan en hoort (persoonlijke vrijheid). Ik zal deze vijf vrijheden nader bespreken.

Geestelijke vrijheid

Geestelijke vrijheid is de vrijheid om te kiezen uit de mogelijkheden die je hebt. Als je een appel of een peer mag nemen, dan ben je vrij om te kiezen welke van de twee je wil. Zo bezit je als mens op elk moment geestelijke vrijheid. Zelfs als je zeer beperkte mogelijkheden hebt kan je altijd uit die mogelijkheden datgene kiezen wat je het liefste wilt. In fundamentele zin ben je nooit verplicht iets te kiezen. Als iemand je de keuze geeft tussen je geld of je leven en je kiest voor het geld, dan was dit een vrije keuze wat geestelijke vrijheid betreft. Je wilde liever bestolen worden dan gedood worden en daarom koos je om je geld te geven. Je had ook voor de dood kunnen kiezen. Je kunt er over discussiëren of je geestelijke vrijheid bezit als je bijvoorbeeld een aanval van geestelijke gestoordheid meemaakt, of onder invloed bent van geestelijk bedwelmende drugs.

Burgerlijke vrijheid

Burgerlijke vrijheid verwijst naar de de mate waarin mensen rechten van anderen respecteren die een bepaalde handelingsvrijheid gebaseerd op zelfbeschikking geven. Nog niet iedereen is het erover eens welke vrijheden mensen precies zouden moeten hebben en wat de grens vormt tussen de vrijheid van de een en de vrijheid van de ander. Een mogelijke grondregel zou kunnen zijn: Iedereen is vrij om te doen en laten wat hij/zij wil, zolang hij/zij daarmee niet een ander vreedzaam persoon schade toebrengt (bijvoorbeeld door diefstal, mishandeling, milieuvervuiling). Hieruit volgt dat mensen vrijheid van meningsuiting hebben, de vrijheid om te kiezen waar ze willen werken, de vrijheid om zelf hun salaris te besteden, enz. Kenmerk van burgerlijke vrijheid is dat deze vrijheid aangetast kan worden door anderen en dat iemand die de vrijheid van een ander aantast gestraft kan worden. Om je vrijheid te beschermen tegen het geweld van anderen kan je je met geweld verdedigen. Als iemand je aanvalt kan je hem een klap geven om hem weg te jagen. Als iemand je autoradio steelt kan je proberen hem terug te pakken. Je kan je vrijheid ook laten verdedigen door anderen. Een bewakingsorganisatie of politieorganisatie kan hier nuttig zijn. Politieagenten kunnen zich bijvoorbeeld bezighouden met het opsporen en arresteren van mensen die iemands burgerlijke vrijheid hebben aangetast. Na arrestatie kan rechtspraak een belangrijke rol spelen. Het doel van rechtspraak is het vaststellen van de schuld/onschuld van een verdachte en eventueel het vaststellen van de straf. Een systeem waarin misdadigers gestraft worden heeft twee voordelen: misdaad wordt ontmoedigd en slachtoffers kunnen van de misdadiger een schadevergoeding krijgen waardoor hun schade (gedeeltelijk) gecompenseerd wordt. Ik vind het jammer dat de staatsrechtspraak in Nederland vooral gebaseerd is op gevangenisstraf. Het zou volgens mij beter zijn als de nadruk zou liggen op schadevergoeding aan het slachtoffer. Een dief wordt dan gestraft worden met een financiële boete in plaats van een gevangenisstraf. Geld levert tenminste nog wat op, maar het geven van gevangenisstraf heeft weinig voordelen voor anderen en is daarom enigzins verspillend. Gevangenisstraf lijkt me meestal alleen nodig voor zware misdaden, waarbij het zeer riskant is om zo iemand vrij in de maatschappij te laten. De boete die een dief betaalt kan gebruikt worden om de kosten van opsporing en de schadevergoeding voor het slachtoffer te betalen. Het is volgens mij niet terecht dat mensen vrijheid en democratie aan elkaar gelijk stellen. In Oost-Europa komt de democratische staat op. Veel mensen stellen de instelling van zo'n democratie gelijk aan de instelling van vrijheid. Maar volgens mij zijn vrijheid en democratie verschillende dingen. Vrijheid verwijst naar het hebben van rechten die een bepaalde handelingsvrijheid gebaseerd op zelfbeschikking geven. Democratie verwijst naar een beslissingsmethode om uit te maken welke rechten zullen worden ingesteld. Dit geeft nog helemaal niet aan of die democratisch vastgestelde rechten in overeenstemming zullen zijn met vrijheid of met autoriteit. Een democratisch parlement kan net zo goed voor wetten zorgen die in overeenstemming zijn met vrijheid als voor wetten die in strijd zijn met vrijheid. Wel blijkt uit de praktijk dat mensen in democratieën meestal meer vrijheid genieten dan in aristocratieën. Als ik dus mag kiezen tussen of Nederland een aristocratie wordt of een democratie blijft zal ik dan ook waarschijnlijk kiezen voor de democratie. Maar ik vind het wel nuttig om je in die democratie te blijven verzetten tegen wetten die de vrijheid van individuen aantasten.

Actieve vrijheid

Actieve vrijheid verwijst naar het hebben van mogelijkheden. Je kan spreken van de vrijheid om te lopen als je twee goed functionerende benen hebt. Je kan spreken over de vrijheid om je mening op grote schaal openbaar te maken, als je beschikt over televisieuitzendtijd. Dit soort vrijheid kan je actieve vrijheid noemen, omdat het aangeeft welke dingen je daadwerkelijk kunt doen op een bepaald moment. In tegenstelling hiermee geeft burgerlijke vrijheid nog niet je daadwerkelijke mogelijkheden aan op een bepaald moment. Je kan spreken over vrijheid van meningsuiting. Maar als je geen krant hebt of televisiezender heb je beperkte mogelijkheden om gebruik te maken van je vrijheid van meningsuiting. Je kan spreken van de vrijheid om je salaris te besteden zoals je wilt. Maar als je weinig verdient heb je niet veel mogelijkheden om dingen te kopen. Arme mensen kunnen dus bijvoorbeeld wel burgerlijke vrijheid hebben en tegerlijkertijd weinig actieve vrijheid. Er is wel een verband tussen burgerlijke vrijheid en actieve vrijheid. Ik denk dat burgerlijke vrijheid ervoor zorgt dat de meeste mensen in staat zijn om ook veel actieve vrijheid te verkrijgen. Want burgerlijke vrijheid geeft mensen de ruimte om initiatieven te nemen, te werken en te handelen. Op die manier kunnen mensen eraan werken actieve vrijheid voor zichzelf te bereiken. Een verschil tussen burgerlijke en actieve vrijheid is dat burgerlijke vrijheid een schaal is met een eindpunt, terwijl de schaal van actieve vrijheid geen eindpunt heeft. Als je burgerlijke vrijheid gedeeltelijk aangetast wordt kun je spreken van gedeeltelijke burgerlijke vrijheid. Maar als je burgerlijke vrijheid niet aangetast wordt heb je complete burgelijke vrijheid. Je zit dan op het eindpunt. Burgerlijke vrijheid is dus iets dat je wel of niet kunt hebben. Je kunt echter niet in het algemeen spreken van het hebben of niet hebben van actieve vrijheid. Het is iets relatiefs. Er is geen eindpunt waarop je complete actieve vrijheid hebt. Je kunt altijd een situatie bedenken waarin je nog meer mogelijkheden hebt. Actieve vrijheid is iets dat je altijd in een bepaalde mate hebt. Het heeft geen zin te zeggen dat armen geen actieve vrijheid hebben en rijker wel. Rijken hebben meer actieve vrijheid dan armen, wat koopkracht betreft. En rijke mensen met een drukke baan hebben minder actieve vrijheid dan arme niet-werkende mensen, wat vrije tijd betreft. Een ander verschil tussen burgerlijke vrijheid en actieve vrijheid is dat je iemands burgerlijke vrijheid kunt aantasten. Maar je kunt niet iemands actieve vrijheid aantasten, tenzij dit samenhangt met burgerlijke vrijheid. Ik heb niet de actieve vrijheid om te vliegen zonder hulpmiddelen. Dit is niet de schuld van een ander, maar komt door de zwaartekracht of het feit dat ik geen vleugels heb. Je kan hoogstens bedenken dat mijn actieve vrijheid om te vliegen wordt aangetast door God of de natuur. Stel meneer X. verdient weinig en heeft daarom weinig actieve vrijheid. Je kan niet zeggen dat ik zijn actieve vrijheid heb aangetast, want ik heb niets tegen meneer X. gedaan. Alleen als ik hem bijvoorbeeld bestolen heb kan je zeggen dat ik zijn burgerlijke vrijheid heb aangetast.

Sociale vrijheid

Sociale vrijheid verwijst naar een sociale structuur waarbinnen anderen weinig beslissingen over jouw kunnen nemen en je weinig verplichtingen hebt tegenover anderen. Ik bedoel hiermee de vrijheid die samenhangt met je vrijwillige sociale relaties met anderen. Als anderen over je beslissen in een onvrijwilige structuur, zoals wanneer je afgeperst wordt door de maffia, dan is het je burgerlijke vrijheid die beperkt wordt. Als vrijwillige sociale relaties anderen de mogelijkheid geven om beslissingen over jouw te nemen dan wordt je sociale vrijheid beperkt. Een voorbeeld. In een huwelijk kan de sociale vrijheid van beide partners beperkt worden. Het paar kan bijvoorbeeld een gemeenschappelijke bankrekening hebben. Als dan één partner iets daarvan wil kopen mag de ander erover meebeslissen of dat wel nuttig is. Soms vinden paren in hoge mate dat ze de meeste dingen samen moeten doen. Het kan bijvoorbeeld zijn dat de vrouw vindt dat de man teveel met z'n vrienden om gaat zonder haar erbij. Een structuur binnen het huwelijk kan gaan ontstaan waarin de één meebeslist over wanneer en met wie de ander op stap mag gaan. Ook wordt binnen een huwelijk vaak verwacht dat beide partners niet vreemdgaan. De vrouw kan zich dan bijvoorbeeld beperkt voelen in haar mogelijkheden om met andere mannen naar bed te gaan. Dit kan ook als een beperking van sociale vrijheid gezien worden, omdat het een beperking is die voortkomt uit de structuur van een sociale relatie. Een huwelijk kan ook een meer vrij karakter hebben, waarbij de parters elkaar vrij laten om veel zelf te beslissen en vrij met anderen om te gaan. Als je je in een situatie bevindt dat je steeds verplichtingen hebt tegenover anderen of dat tenminste zelf zo aanvoelt, dan is je sociale vrijheid ook beperkt. Dit is het geval wanneer je een buurman hebt die steeds je hulp vraagt met allerlei klusjes en je vindt het onbeleefd om te weigeren. Of als je naar alle feestjes en bruiloften gaat waarvoor je bent uitgenodigd, omdat je vindt dat dit zo hoort. Je hebt sociale vrijheid als je steeds dingen met en voor anderen doet en laat waar je zelf zin in hebt. En je sociale vrijheid is beperkt als je vaak dingen met en voor anderen doet en laat, niet omdat je er zin in hebt, maar omdat het een verplichting is die voortkomt uit een sociaal verband. Het bijvoorbeeld kiezen om de opvoeding van kinderen op je te nemen beperkt je sociale vrijheid. Je zult dan voor de kinderen moeten zorgen, ook op momenten dat je daar geen zin in hebt. Hieruit blijkt wel dat in tegenstelling tot burgerlijke en actieve vrijheid, sociale vrijheid niet iets is waarvan je altijd maximalisatie nastreeft. Je kunt vinden dat de voordelen die een bepaald sociaal verband je opleveren opwegen tegen de beperking van je sociale vrijheid die daaruit voorvloeit. De hoeveelheid sociale vrijheid die je hebt heb je zelf in de hand. Als je veel sociale vrijheid wilt kun je er bijvoorbeeld voor kiezen om te trouwen met iemand die een vrij huwelijk met aparte bankrekeningen wil. En je kunt er voor kiezen om tegen buren en vrienden te zeggen dat je geen zin hebt als ze je iets vragen te doen waar je geen zin in hebt. Een subcategorie van sociale vrijheid is iets wat je werk vrijheid zou kunnen noemen. Dit is de sociale vrijheid die je hebt binnen een arbeidscontract. Als je bijvoorbeeld een baan hebt op een kantoor waarbij je steeds willekeurige opdrachten van iemand boven jouw in de hiërarchie moet uitvoeren, dan heb je weinig werk vrijheid. Heb je echter een kantoorbaan met een vaste taakomschrijving en verantwoordelijkheid, waarbij je zelf mag beslissen hoe en in welke volgorde je de dingen aanpakt, dan heb je veel werk vrijheid.

Persoonlijke vrijheid

Persoonlijke vrijheid is de vrijheid om te doen wat je leuk vindt, zonder dat je jezelf beperkt door vooroordelen van jezelf en anderen over wat kan en hoort. Je bezit veel persoonlijke vrijheid als je je weinig aantrekt van wat anderen over je denken: Als je als meisje aan bodybuilding doet als je daar zin in hebt, ook al vinden mensen dat raar. Als je geen moeite doet om carrière te maken omdat je je liever met andere dingen bezighoudt, ook al verwachten je vrienden dit van je. Als je probeert om via het westen naar Azië te varen, omdat je niet gelooft dat de aarde plat is. Je bezit weinig persoonlijke vrijheid als je vaak doet wat je denkt dat hoort, zonder er goed bij stil te staan of je dit werkelijk wilt. Of als je te snel aanneemt dat bepaalde dingen niet mogelijk zijn, omdat anderen dat zeggen, door gebrek aan zelfvertrouwen, of door het aannemen van foutieve kennis. Zo beperk je je persoonlijke vrijheid als je niet op vrijdag de dertiende gaat reizen, omdat je denkt dat je dan een grotere kans op een ongeluk hebt. De hoeveelheid persoonlijke vrijheid die je hebt heb je zelf in de hand. Het verschil tussen persoonlijke en sociale vrijheid is dat sociale vrijheid betekent dat je dingen met en voor anderen doet en laat waar je zelf zin in hebt en niet omdat die anderen dat willen, terwijl persoonlijke vrijheid betekent dat je zelf of met anderen doet waar je of jullie zelf zin in hebben onafhankelijk van wat anderen er van vinden. Beide soorten vrijheden hebben dus te maken met wat anderen vinden. Maar bij sociale vrijheid gaat het om activiteiten die je voor of met die zelfde anderen doet, terwijl het bij persoonlijke vrijheid om activiteiten gaat die los staan van die anderen.