Afsplitsingen in lokale politiek: al 150 nieuwe fracties

In Lansingerland zitten de raadsleden die in 2018 zijn geïnstalleerd nog allemaal in de gemeenteraad. Maar in bijna de helft van de gemeenteraden - 45,6 procent – is dat anders. Daar zijn de afgelopen drieënhalf jaar één of meer raadsleden vertrokken bij hun oorspronkelijke partij om een eigen fractie te beginnen. In 145 gemeenten zitten door afsplitsingen nu meer fracties in de raad dan waar de kiezers voor stemden in 2018. Vooral bij lokale partijen beginnen raadsleden vaak een nieuwe fractie. Dat blijkt uit een onderzoek van NRC.

Verschil van inzicht.

De meest genoemde redenen voor een afsplitsing zijn raadsleden die worden weggestuurd, een ideologisch meningsverschil, verschil van inzicht, of verschil in stijl. Dat kan zowel een persoonlijke reden zijn -botsende karakters- als een inhoudelijke reden: een raadslid kan zich niet langer verenigen met een standpunt dat de rest van de fractie inneemt en begint een eigen fractie of sluit zich aan bij een andere partij. Een kluwen van partijen en partijtjes en een versplinterd bestuur, waarbij raadsleden in een voortdurende stoelendans strijden om de macht zijn het gevolg. In sommige gemeenten is het aantal politieke partijen niet op twee handen te tellen.

Drempel is lager

Wie dacht dat de versplintering -hét thema van de gemeenteraadsverkiezingen van 2018– voorbij was, heeft het mis. De drempel om af te splitsen is lager geworden en de redenen zijn anders geworden: het heeft vaker met onderlinge verhoudingen te maken. Vroeger moest je om raadslid te worden enkele jaren lokaal actief zijn, dan leerde je de partij kennen. De meeste partijen hebben tegenwoordig moeite raadsleden te vinden: dan is het voortraject korter en de verbondenheid minder.

Niet verboden

Afsplitsingen zijn niet verboden; de Kieswet kent geen politieke partijen, alleen gekozenen. Een volksvertegenwoordiger mág dus opstappen en zijn zetel behouden. Maar al jaren gaan er stemmen op afsplitsen te bemoeilijken. In de Tweede Kamer krijgen afsplitsers, ook wel zetelrovers genoemd, bijvoorbeeld minder spreektijd en geld. Demissionair minister Ollongren van Binnenlandse Zaken heeft gemeenten een aantal jaar geleden al eens opgeroepen dat voorbeeld te volgen. De grootte van de gemeente, en daarmee het aantal zetels in de raad, is niet van invloed op het aantal afsplitsingen. Er is wel een verschil tussen landelijke en lokale partijen: afsplitsingen komen bij de laatste dubbel zo vaak voor. Uit het onderzoek blijkt dat er een breuk was bij 12,9 procent van alle lokale partijen tegenover 6,2 procent van de landelijke partijen. Dat zou volgens politicologen kunnen komen doordat bij landelijke partijen de drempel om op de kandidatenlijst te komen hoger is en kandidaten vaak al een aantal jaar mee hebben gedraaid als bijvoorbeeld fractiemedewerker.

Landelijke beleid

Niet alleen lokaal opgerichte fracties, maar ook lokale afdelingen van landelijke partijen zien dus hun raadsleden vertrekken. Bij de landelijke partijen zijn vooral veel afsplitsingen geweest bij de VVD. Die partij is, samen met het CDA, ook het vaakst vertegenwoordigd in gemeenteraden. Het landelijke beleid speelde ook bij een aantal opstappende CDA-ers mee: de te rechtse koers van partijleider Wopke Hoekstra, de samenwerking in Noord-Brabant met Forum voor Democratie, en de behandeling van het vertrokken Kamerlid Pieter Omtzigt. Bij de ChristenUnie was het de Nashville-verklaring over homoseksualiteit in een raad aanleiding voor een breuk.

Patronen

Er zijn ook patronen te ontdekken. In de eerste maanden na de verkiezingen stapten raadsleden op omdat ze geen wethouder of fractievoorzitter werden. Of omdat ze gekozen werden terwijl de partij ze eigenlijk niet in de raad wilde hebben. De meeste breuken ontstonden vooral in het derde jaar, wat door de lockdown kan komen, maar ook door de begrotingscyclus en de bezuinigingen van gemeenten. Wegens het uitblijven van middelen van het Rijk stond er druk op de financiën. Daardoor moesten er harde keuzes worden gemaakt en lijkt overal meer frictie te ontstaan. Voor de raad zelf kan het uitmaken dat er afsplitsingen zijn. Allereerst worden vergaderingen langer en het zet meer druk op vergadervaardigheden. Eenmansfracties moeten keuzes maken, zij kunnen niet alles bijhouden.

Imago

Volgens hoogleraar Gerrit Voerman, directeur van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen, heeft dat zeker gevolgen voor het functioneren van de raad. Bijvoorbeeld bij het vinden van meerderheden, wat moeilijker wordt. Maar ruzies en fusies schaden ook het imago van de gemeenteraad, vindt hij. Het geeft geen florissant beeld als mensen van de ene naar de andere partij overstappen, alsof het een duiventil is. Politiek is de kunst van het haalbare. Je kunt twee kanten op redeneren: door een afsplitsing heeft een partij minder invloed en dat is een affront naar de kiezer. Maar ook: iemand houdt wegens een belofte zijn been stijf en doet waarvoor hij is gekozen.

In Lansingerland zit nog de originele samenstelling van 2018 in de raad, en dat is een compliment waard!