Formeren is politiek theater

Formeren is politiek theater

Op 15 januari jl. besloot het kabinet collectief zijn ontslag aan te bieden, twee maanden voor de Tweede Kamerverkiezingen. Sindsdien is het kabinet demissionair. Maar zoals gebruikelijk in dit land zal dienstbaarheid duren totdat een nieuwe ministerploeg door de koning zal zijn beëdigd. Gezien het trage verloop van de formatie laat een nieuw kabinet nog wel even op zich wachten en wordt het land op halve kracht geregeerd. Zo te zien probleemloos, het land functioneert prima zonder volwaardige ministersploeg, maar het moet niet te lang gaan duren. De kans dat er voor de zomervakantie een kabinet op het bordes staat of met Prinsjesdag in september een nieuwe regeringsploeg aantreedt, is klein. De op-twee-na-langste formatie tot dusver duurde 127 dagen. Met twee maanden achter de kiezen en nog geen letter op papier is die al gauw ingehaald. Dankzij de verzoening tussen diverse partijen gloort er weer wat hoop, maar het kabinet-Rutte IV staat nog niet in de grondverf. Na weken gesnuffel is duidelijk geworden dat een kabinet van VVD, CDA en D66 (73 zetels) niet haalbaar is. Samenwerking van het zogenoemde motorblok van VVD, CDA, D66 met de PvdA, -goed voor 82 zetels- is een mogelijke optie voor een meerderheidskabinet, nadat andere combinaties eerder zijn afgevallen. De verschillen zijn groot, maar niet op alle thema's.

Formatie

Direct na de verkiezingen voor de Tweede Kamer begint de formatie van een nieuw kabinet. In de Grondwet staan geen regels over de procedure voor de kabinetsformatie. Alleen het begin en het einde van de formatie worden behandeld: het ontslaan van het oude kabinet en het benoemen van het nieuwe door het staatshoofd. De procedure van de kabinetsformatie is dan ook vooral gebaseerd op ongeschreven staatsrecht en gewoontes. Hierdoor kan de procedure van formatie tot formatie verschillen. Wel doorloopt iedere kabinetsformatie grofweg de volgende stappen: verkiezingen, informatie, coalitieakkoord, formatie en beëdiging.

Regie

De regie voor de kabinetsformatie ligt sinds 2012 bij de Tweede Kamer. Dit heeft de Kamer vastgelegd in haar Reglement van Orde. Concreet betekent dit dat de Kamer onverwijld na de installatie van een nieuwgekozen Kamer, maar uiterlijk een week na de installatie, in plenaire vergadering beraadslaagt over de verkiezingsuitslag. Het doel van die vergadering is één of meer informateurs of formateurs aan te wijzen, en de door hen uit te voeren opdracht vast te stellen. De kabinetsformatie van 2021 kan al worden bijgeschreven in het rijtje van moeizame formaties, eentje waarvan de uitkomst niet bij voorbaat vast staat en waar letter voor letter moet worden bijeengezocht. Een soort scrabble op de vierkante meter.

Theater

Politiek is ook theater, dat zien we dagelijks op het journaal. De onderhandelaars hebben wisselende hoofd- en bijrollen. Politiek en theater delen een lange gezamenlijke historie. Al in de Griekse oudheid was het theater dé plek waar maatschappelijke misstanden aan de kaak werden gesteld: Ongelijkheid, armoede en klassenstrijd. De politieke arena heeft alle kenmerken van een theater. Politiek is zowel koketterie, cabaret, drama, als experimenteel

toneel. Heel wat politici op het Binnenhof zouden een opleiding of achtergrond in de podiumkunsten kunnen hebben. Echter, dat valt toch wel een beetje tegen. In de huidige Tweede Kamer zitten geen volksvertegenwoordigers met een dergelijke achtergrond. Maar er wordt wel degelijk op hoog niveau kunst bedreven. Mooi, lelijk, inspirerend, weerzinwekkend toneel dat af en toe ook vervreemdend en ontregelend is. Ooit verliet een Kamerlid onder het oog van vijf cameraploegen uit protest ’s lands vergaderzaal (toch de primaire habitat van een kamerlid) om het traject naar zijn werkkamer tergend langzaam af te leggen. Het was zijn mediamoment. Hij beroerde zijn desk even met een lichte aaibeweging om zijn persoonlijke band met zijn zitplaats uit te drukken. Om vervolgens met een minzame hoofdknik naar de voorzitter de zaal te verlaten, waarmee het doek viel over deze one-man-voorstelling. Het politieke theater is enorm opgezwollen; iedereen kan via een livestream dagelijks zitting nemen op de publieke tribune. Hierdoor wordt de feitelijke beoordeling van politiek door de toeschouwers veranderd. De massa beoordeelt politici niet meer door naar hen te luisteren, maar door naar hen te kijken. Niet de toespraken, de moties, de initiatiefvoorstellen, de interrupties, de metaforen en de interpellaties doen ertoe, maar de houding, de kleding, de emotie, de lichaamstaal: kortom het beeld.

Record

Hoewel de formatie van een nieuw kabinet zich al een paar maanden voortsleept, is een record nog lang niet in zicht. Met name in de jaren zeventig van de vorige eeuw was het vormen van een nieuwe regering een veel langduriger karwei. Onbetwiste recordhouder is nog altijd de vorming van het eerste Kabinet-Van Agt in 1977. Die ministersploeg stond pas na een kleine zeven maanden (208 dagen) bij koningin Juliana op het bordes. Ook de voorganger van dit kabinet (Den Uyl) kwam in 1973 pas na 163 dagen onderhandelen tot stand. De snelste kabinetsformatie was in 1948, toen een regering onder leiding van PvdA'er Willem Drees 31 dagen na de verkiezingen geregeld was. Voorlopig is de theatervoorstelling aan het Binnenhof nog geopend.