Gehaktdag voor het kabinet: ministers geven steeds slordiger geld uit

Woensdag 17 mei jl. was het verantwoording dag (in Haags jargon Gehaktdag genoemd), de dag waarop de rijksoverheid zijn jaarverslagen en jaarrekeningen presenteerde over het afgelopen begrotingsjaar 2022. Deze dag is altijd op de derde woensdag van mei en is een soort tegenhanger van Prinsjesdag, als het kabinet de begroting van het komende jaar presenteert. Net als op Prinsjesdag overhandigt de minister van Financiën de begrotingsstukken in een speciaal koffertje aan de Tweede Kamer.

Artikel 12-status

Gemeenten dienen hun begroting op orde te hebben. De raad is daar alert op, want bij een dreigend tekort zal zij de wethouder van financiën om uitleg vragen. Heeft een gemeente over lange tijd grote financiële tekorten op de begroting, dan kan zij om extra geld uit het gemeentefonds vragen. De gemeente levert dan haar financiële zelfstandigheid voor een deel in en krijgt een zogenoemde Artikel 12-status. Een Artikel 12-gemeente krijgt het geld boven op de gewone uitkering uit het gemeentefonds. Daarom heet het geld een aanvullende uitkering. Alle gemeenten betalen aan de aanvullende uitkering mee. Ons land telt 345 gemeenten, waarvan nu twee gemeenten met deze status.

Zorgwekkende trend

Het kabinet wordt echter steeds slordiger met geld uitgeven. Voor het derde jaar op rij kan de Algemene Rekenkamer van een significant deel van de rijksuitgaven niet vaststellen of dat geld goed besteed is. Dit jaar is meer dan 15 miljard euro niet goed verantwoord. De Algemene Rekenkamer spreekt dan ook van een zorgwekkende trend. De controleur van de rijksfinanciën hanteert een tolerantiegrens van 1 procent van de rijksbegroting. Als de Rekenkamer van maximaal 1 procent van de uitgaven de rechtmatigheid niet kan nagaan, geldt dat nog als acceptabel. Maar van de financiële verplichtingen die het kabinet in 2021 op zich nam is bijna 5 procent niet op de juiste manier verantwoord. Dat is bijna twee keer zoveel als vorig jaar, toen het percentage mogelijk onrechtmatige uitgaven op 2,5 procent uitkwam.

Noodmaatregel

Het kabinet maakt steeds gemakkelijker gebruik van een noodmaatregel die het mogelijk maakt om geld uit te geven zonder het parlement eerst om toestemming te hoeven vragen. In 2022 gebeurde dit voor 20,7 miljard euro, zo blijkt uit onderzoek van de Volkskrant naar de 51 tussentijdse aanpassingen in de begroting. De regering moet normaal gesproken voor alle uitgaven toestemming krijgen van het parlement. Daartoe leggen ministeries hun begrotingen op drie vaste momenten voor. In de Miljoenennota staan de begrotingsplannen van het kabinet voor het komende jaar. Daarna kunnen ministeries in de voorjaars- en najaarsnota nog tussentijds voorstellen doen om de begroting te wijzigen. Naast deze drie momenten kan de begroting in buitengewone situaties incidenteel worden bijgesteld. Dit gebeurt met een zogenoemde incidentele suppletoire begroting, ofwel een apart wetsvoorstel dat eerst langs de Tweede- en Eerste Kamer moet.

Uitzondering wordt regel

De president van de Rekenkamer ziet een verband met de lossere omgang met de begrotingsregels die het kabinet de laatste jaren tentoonspreidt. Het kabinet maakt heel vaak gebruik van uitzonderingsbepalingen om snel uitgaven te kunnen doen buiten het gebruikelijke parlementaire proces om. Volgens de wet mag dat alleen als dat echt niet anders kan, want anders is het budgetrecht van de Tweede Kamer in het geding. Maar we zien dat er nu zoveel gebruik wordt gemaakt van de uitzonderingsregels, dat je je kunt afvragen of de uitzondering niet de regel geworden is.

Zonder toestemming

Ministeries kunnen in geval van nieuw beleid ook zónder toestemming van het parlement vooraf incidenteel extra uitgaven plannen. Dit is mogelijk wanneer volgens een minister in een crisissituatie uitstel van het nieuwe beleid niet in het belang van het Rijk is. Hierover moeten de Eerste en Tweede Kamer op dat moment wel worden geïnformeerd. De Algemene Rekenkamer waarschuwde in 2021 al voor het onnodig vaak gebruiken van de uitzonderingsregel. In de Tweede Kamer leven ook bezwaren tegen de incidentele aanpassingen. Via twee moties is het kabinet opgeroepen om deze sluiproute terug te dringen. De minister van Financiën kondigde daarna een aanpassing van de regels aan. Voortaan zullen ministers bij gebruik van de uitzondering onder meer moeten uitleggen hoeveel spoed de uitvoering van hun nieuwe beleid heeft, waarom dit in het belang van het Rijk is en waarom er geen gebruik wordt gemaakt van een van de vaste momenten om de begroting te wijzigen.

Bij zeer uitzonderlijke gevallen is een aanpassing nog te verdedigen. Maar als je het keer op keer doet, is het niet meer incidenteel en in strijd met de regels van onze parlementaire democratie.