Nationaal Kiezersonderzoek:

Meer en meer mensen in Nederland verlangen een sterke leider

Meer en meer mensen in Nederland verlangen een sterke leider. Dat blijkt uit het Nationaal Kiezersonderzoek (NKO), een megaproject van 38 politicologen en sociologen, dat altijd na Tweede Kamerverkiezingen gehouden wordt. Het wordt gezien als de beste en betrouwbaarste graadmeter van het sentiment onder kiezers. Het NKO biedt al sinds 1971 de mogelijkheid om de Nederlandse kiezer, het verloop van Tweede Kamerverkiezingen en diepere maatschappelijke en politieke trends te duiden. Voor het NKO van 2023 zijn 5.640 Nederlandse kiezers zowel voor als na de verkiezingen van 22 november gevraagd naar hun opvattingen en gedragingen.

Kiezers beslissen steeds later

Kiezers beslissen steeds later, en die trend heeft zich doorgezet. Ongeveer een derde van de kiezers veranderde tijdens de campagne van stemvoorkeur en meer dan een vijfde besliste op het allerlaatste moment. De vele late beslissers maken het politieke bestel gevoelig voor snelle schommelingen. Dat fenomeen kan blijvend zijn. Dertig tot vijftig jaar geleden stemden mensen veel meer vanuit de groep waar ze deel van uitmaakten, bijvoorbeeld door hun religie of sociale klasse. Omdat er na de ontzuiling geen alternatieve structuren zijn ontstaan, zullen kiezers vermoedelijk op het laatste moment blijven besluiten naar wie hun stem gaat – en dus telkens op het laatste moment een verrassende winnaar kiezen.

Soeverein

Volgens populisten is het volk soeverein. Bovendien plaatst het populisme de soevereiniteit van het volk tegenover de corrupte elite. Populisten zien het volk als goed en de elite als corrupt. Hoewel mensen met een populistische houding een breed scala aan partijen steunen, hebben deze mensen vaak een lager inkomensniveau en een lager opleidingsniveau, zijn ze sceptischer over immigratie, voorstanders van het idee dat inkomensverschillen kleiner moeten zijn en zijn ze meer geneigd het idee te steunen dat de staat criminaliteit harder moet aanpakken. Deze meer populistische individuen zijn minder tevreden met de democratie, terwijl ze ook minder voorstander zijn van het idee dat democratie het beste politieke systeem is. De Nederlandse kiezers hebben in redelijk sterke mate het gevoel grip te hebben op hun leven. Toch gaat het ontbreken van grip in belangrijke mate samen met afkeer van de Haagse politiek, wantrouwen, populisme, ontevredenheid met de democratie en stemmen op de politieke flanken en op anti-establishment partijen. Het ontbreken van grip komt maar onder een minderheid van de Nederlanders voor, onder zo’n 20%. Daarentegen is het ontbreken van hoop over een positieve toekomst veel wijdverspreider: zo’n 60 procent.

Opvattingen over Democratie in Nederland

Nederlandse kiezers in het algemeen zien democratie vooral als liberale democratie, een systeem van macht en tegenmacht, met daarnaast een belangrijke electorale component. Maar niet alle onderdelen van electorale democratie vinden zij even belangrijk volgen. Waar stemmers op de nieuwe regeringspartijen de nadruk lijken te leggen op nationale en directe democratie, leggen stemmers op GL/PvdA en D66 meer de nadruk op sociale democratie. Maar er zijn ook verschillen te zien tussen stemmers op de vier regeringspartijen onderling. PVV- en BBB stemmers vinden populistische democratie en directe democratie belangrijker, terwijl VVD- en NSC-stemmers meer de nadruk leggen op liberale democratie.

Op de stoel van de politicus

Wie mogen meepraten en meestemmen over besluitvorming? Voorkeuren over door wie en hoe er mag worden meegedacht over besluitvorming verschillen sterk onder Nederlandse kiesgerechtigden. Met name onafhankelijke deskundigen worden geschikt bevonden om politieke besluitvorming van verkozen politici over te nemen. Daarnaast lijkt steun voor een vorm van burgerparticipatie breed gedragen, maar zijn er duidelijke verschillen in de manier waarop. Een referendum heeft doorgaans een duidelijke uitkomst gesteund door een meerderheid. Met name kiezers die meer ontevreden zijn over de politieke besluitvorming zien hierin een geschikt alternatief. Kiezers die in het algemeen sceptischer zijn over burgerparticipatie, zien in een burgerforum juist een geschikter instrument. Op een aantal centrale politieke strijdpunten is de publieke opinie nauwelijks veranderd sinds de jaren negentig. Ook zijn de standpunten van gevestigde partijen PvdA, CDA, VVD en D66 erg stabiel. De grootste veranderingen komen van nieuwe partijen die in de ogen van het electoraat dichter staan bij de positie van de gemiddelde kiezer dan de traditionele partijen. Hierdoor is de vertegenwoordiging van standpunten van kiezers enigszins verbeterd ten opzichte van de jaren negentig, zeker op het punt van ‘assimilatie van migranten’. In de perceptie van kiezers worden zij tegenwoordig beter vertegenwoordigd dan in het verleden, hoewel de vraag blijft of deze waarneming correct is

Kiezersgunst

De kiezersgunst draait niet enkel om de lijsttrekker en de inhoudelijke partijpositie, maar ook om de saillantie van maatschappelijke thema’s en de mate waarin partijen daarmee geassocieerd worden. Uit de analyses komt naar voren hoe stabiel die associaties over het algemeen zijn. Het is voor partijen dan ook een risicovolle strategie om campagne te voeren op thema’s die de kiezer met een electorale concurrent associeert. Veel zinvoller is het om juist de eigen thema’s voor het voetlicht te brengen en het belang ervan te benadrukken.

Belang van politiek leiders

De resultaten laten zien dat respondenten het partijprogramma belangrijker vinden dan de partijleider en dat betrouwbaarheid voor alle respondenten veruit de belangrijkste eigenschap van een leider is. Al met al hebben de verkiezingen van 2023 zich ontvouwd tot de verkiezingen waarin bijzonder laag vertrouwen in regering en parlement tot een grote verschuiving hebben geleid. Niet eerder werd in een NKO zo’n laag vertrouwen gemeten en dat heeft geleid tot een sterk veranderd politiek landschap. De al langer aanwezige onderstroom van wantrouwen vertaalde zich in 2023 tot een politieke verschuiving waarmee een recordaantal zetels zijn verwisseld en voor het eerst een partij uit het radicaal-rechtse blok de grootste partij is geworden. De strikte scheiding tussen de verschillende partijblokken blijkt deze verkiezingen toch losser dan gedacht. Het radicaal-rechtse blok heeft kiezers gewonnen uit vooral het centrumrechtse blok, maar ook uit het linkse blok. Ook trok er een groep kiezers uit het linkse blok naar met name NSC in het centrumrechtse blok. Er is nog steeds veel zorg om verruwing, vooral bedreigingen en taalgebruik. Het democratische gehalte van Nederland wordt weliswaar over de hele breedte als voldoende beschouwd, maar niet eerder was dit zo laag als in 2023.