Overleven

De decembermaand: koud, vorst en soms sneeuw. Het is niet moeilijk om in deze tijd onder een dikke deken te kruipen. M’n jaren zestig ervaring tijdens m’n Leidse periode komt nu tijdens de energiecrisis goed van pas. Je kunt overleven bij minus tien met een petroleumkacheltje, een dikke trui en een warme kruik. 

Overvloed

Overleven, daar gaat het om. Tot voor kort was overleven voor ons Hollanders meer een vanzelfsprekendheid dan een kunst. Al het nodige was in overvloed beschikbaar. Waarom stilstaan bij zoiets gewoons? We hadden wel wat beters te doen. Want stilstaan betekent achteruitgang. We hadden het prima voor elkaar. We hadden weinig of geen oog voor de ver-weg-problemen. Waarom ons feestje laten verstoren door andermans ellende? Ik zeg het maar zoals het is: de mens is een onverbeterlijke betweter. Dat waren we al heel lang, maar het wordt erger. Iedereen is tegenwoordig zijn eigen betweter. Betweterigheid is het jongere broertje van arrogantie. En dat is niet alleen heel erg maar ook nog eens heel gevaarlijk en daardoor heel dom. Arrogantie betekent dat je ervan overtuigd bent dat je van de ander niks meer kan leren. En heus, aan dat gedrag zijn mensen, groepen, bedrijven en zelfs landen bezweken. Ook in ons land regent het al een tijdje azijn. De wereld wordt minder voorspelbaar, chaos dreigt. Die weldadige onkwetsbaarheid, dat gevoel van wat-kan-mij-gebeuren. Ons postmoderne suikergoed verkorrelt, lost op en spoelt weg.

Dystopische roman 

De droom dat we met technologie de wereld volledig stuurbaar kunnen maken begint steeds ingrijpender vormen aan te nemen. Aldous Huxley schreef in 1932 de dystopische roman Brave New World, waarin een ongewenste sociale orde wordt afgebeeld over een genetisch gemanipuleerde toekomst waar de mensheid dankzij technologie een volledig pijnloos, maar ook betekenisloos bestaan leidt. Brave New Climate zou een passende opvolger kunnen zijn: over een algoritmisch gemanipuleerde toekomst waar bij je geboorte algoritmisch wordt berekend hoe oud je mag worden op basis van beschikbare grondstoffen en planetaire CO2-uitstoot. Omringd door pandemieën, klimaatrampen en oorlogen grijpen we steeds hardnekkiger naar algoritmische calculaties en data gedreven oplossingen.

Leidse collegezaal

Een paar dagen geleden sprak ik een oude kennis die het na zijn studie Internationaal Recht en het diplomatenklasje bij Buitenlandse Zaken tot ambassadeur had geschopt. Na de Tweede Wereldoorlog met voor velen traumatische gevolgen, had zijn idealistische vader de oplossing. Onenigheid tussen staten zou in het vervolg worden opgelost door mondiaal overleg en verdragen. Vaders aanstekelijke idealen brachten hem naar een Leidse collegezaal vol gelijkgestemde jongeren. Zij zouden het anders gaan doen. De hoogleraar begon zijn eerste college internationaal recht met een snaakse opmerking vooraf: ‘Dames en heren, onthoudt goed wat ik nu ga zeggen. In de internationale verhoudingen geldt maar één recht: het recht van de sterkste.’ Het had weinig gescheeld of de prof was met kop en kont de collegezaal uitgezet. Na zestig jaar en een succesvolle loopbaan bij Buitenlandse Zaken kon mijn oude kennis niet anders dan met een grote zucht toegeven dat zijn oude prof gewoon gelijk had.

Natuurwetten

Straks vieren we het kerstfeest en daarna wacht een nieuw jaar. De planeet waarop wij leven, heeft haar rondje om de zon weer bijna volbracht. Nooit een moment rust voor een planeet. Er verandert veel, maar niet de natuurwetten. Ik had ooit een minister die, zoals veel bewindspersonen, in de loop van januari zijn medewerkers toesprak om ze samen met hun geliefden een voorspoedig nieuwjaar toe te wensen. En een goed jaar voor het departement zou daar zeker bij helpen. In die boodschap zat steevast een andere boodschap: aan het werk! Meestal was het jaar dan al zo’n twee weken oud. Vier procent van het jaar zat er alweer op. Idealiter zou er dan ook al vier procent van de beleidsnota’s verzekerd moeten zijn. In ons geval een flink aantal. Als ik bij deze boodschap om me heen keek, zag ik flink wat opkomende buikkramp. De eerste twee weken van januari. De meesten waren dan nog maar net terug van een welverdiende wintersportvakantie. Even bijkomen van die hectische decembermaand, want dan moesten de achterstanden alsnog geforceerd worden weggewerkt om de politieke targets voor dat jaar te halen. En dan in januari alweer druk op de ketel? Het jaar duurde nog zo lang. Er kon nog zoveel gebeuren. Ja, daarom juist, hoorde je de minister denken.

Fonkelend mooie wereld

Ook 2023 gaat ongetwijfeld weer voor opwinding zorgen. Soms bekruipt mij het gevoel dat we die fonkelend mooie wereld met al zijn mogelijkheden, systemen, structuren, bedreigingen en technieken, niet meer zo goed onder controle hebben. Het wordt allemaal wat instabieler. Er ligt chaos op de loer. We lopen over een smal pad langs de afgrond en zelfs als we koers weten te houden is het maar de vraag of we er niet in duikelen.

Misschien moeten we ons wat meer gaan oefenen in beschaving, bescheidenheid en betrokkenheid.

Ik wens u sfeervolle kerstdagen en een hoopvol 2023.