Inbreng Pieter Heerma tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen
Verandering van Tijdperk
Voorzitter,
Elke tijd is overgangstijd
Zo begon de Koning gisteren de Troonrede.
Paus Franciscus zei het eind 2019 anders.
We leven niet in een tijdperk van veranderingen,
maar we beleven een verandering van tijdperk.
De arbeidsmarkt, het klimaat, volkshuisvesting, ondermijning, geopolitieke dreiging. Het zijn de uitdagingen van deze tijd.
Zij raken aan die verandering van tijdperk.
De Corona crisis heeft als een vergrootglas gewerkt voor de tegenstellingen in onze samenleving.
We zijn steeds hoger opgeleid, maar ons land kent ruim 2 miljoen laaggeletterden.
We zijn digitaal steeds meer verbonden, maar tegelijk groeit de eenzaamheid.
En in het toeslagenschandaal werden duizenden mensen door toedoen van hun eigen overheid in onuitlegbare problemen gebracht.
Holslag en Ortega
De Belgische schrijver Jonathan Holslag beschrijft in zijn nieuwste boek, hoe de muren die we veertig jaar geleden afbraken weer worden opgebouwd. Niet alleen tussen landen, maar ook tussen groepen mensen in onze samenleving.
Het is het gevolg van de misvatting van de jaren negentig van de vorige eeuw, toen werd gedacht dat met de overwinning van het liberalisme het einde van de geschiedenis was ingeluid. Het is onze eigen schuld, zo stelt Holslag. ‘We ontbeerden de wijsheid om maatschappelijke cohesie in stand te houden’.
Hij echoot hiermee de waarschuwing van de Spaanse filosoof Ortega bijna een eeuw eerder. Als welvaart en vrijheid té vanzelfsprekend worden. Dan gaan mensen vanzelf denken dat die welvaart en vrijheid even spontaan en natuurlijk zijn als een boom of het schijnen van de zon. In plaats van een moeizaam verworven historische prestatie die alleen met bloed, zweet en tranen in stand te houden is.
Schaduwkanten
Voorzitter,
We zien steeds vaker de schaduwkanten van doorgeslagen individualisering en neoliberalisme. De bankencrisis. Het hyperkapitalisme van machtige techbedrijven en roekeloze private equity-fondsen. De uitputting van de aarde en de verandering van het klimaat. In de toenemende ongelijkheid op de arbeidsmarkt. De crisis op de huizenmarkt. Verlies van gemeenschapszin. Eenzaamheid.
Een overheid die vastloopt in technocratische bureaucratie, en de opkomst van polarisatie en identiteitspolitiek.
Vrijheid zonder beperkingen leidt voor anderen steeds vaker tot onvrijheid. Vrijheid is niet ‘altijd maar doen waar je zelf zin in hebt’.
Ieder voor zich en de staat voor ons allen.
Gelukkig zagen we juist het afgelopen jaar hoe groot de behoefte aan gemeenschapszin is. Het ware geheim van de coöperatieve samenleving; mensen die met elkaar de schouders eronder zetten.
Kracht van de samenleving
Voorzitter,
Het antwoord op de uitdagingen van deze tijd komt uit de kracht van de samenleving. De overheid kan hieraan bijdragen, maar wel op een andere manier dan nu.
Waarbij groei, rendement en efficiency de belangrijkste criteria voor de overheid zijn geworden. De burger werd een klant en een kostenpost.
Het algemeen belang werd vervangen door het individuele belang.
En regenten door technocraten en managers.
‘Daar waar spreadsheets de waarheid in pacht lijken te hebben, wordt het hoofd gebogen en stopt maar al te vaak het denken’, schrijft voormalig Rijksbouwmeester Floris Alkemade in zijn boek over de toekomst van Nederland, waarin hij stelt dat Nederland geen B.V. is en dat ook niet moet zijn.
Hij zegt: ‘De laatste decennia heeft de overheid vooral de vrije markt aan het woord gelaten. Deze houding is ten koste gegaan, van maatschappelijke waarden die evenzeer door de overheid bewaakt moeten worden”.
Voorzitter,
Bij een verandering van tijdperk, hoort ook een nieuwe horizon.
Dat verhaal begint niet bij de opgedrongen keuze tussen markt of overheid.
Dat verhaal begint in de samenleving.
Bij de fundamentele vraag wie we zijn en wat ons bindt.
Zijn wij als los zand dat zijn eigen weg zoekt of zijn wij een gemeenschap van mensen die bij elkaar horen, met elkaar verbonden zijn en elkaar nodig hebben?
Ik geloof het laatste.
Vrijheid is niet doen wat je zelf wilt, maar een balans tussen autonomie en zelfbeperking.
Vrijheid is geen afwezigheid van plichten naar elkaar, maar de vrijheid om goed voor jezelf én anderen te zorgen.
Niet samen voor ons eigen, maar samen voor elkaar.
Juist die verbinding, in de vorm van wederkerigheid, verantwoordelijkheid en solidariteit, kan het vertrouwen herstellen dat we als één gemeenschap elke uitdaging aan kunnen. Juist in een plurale, veelkleurige samenleving hebben we vaste grond nodig in gedeelde waarden en gemeenschappelijke instituties.
Het plaatst de samenleving, boven de overheid en de markt en geeft burgers meer ruimte om met elkaar vorm te geven aan een goed leven.
Op deze plek sprak ik vorig jaar over de coöperatieve samenleving, waar mensen met elkaar gezond voedsel inkopen, kinderen opvangen, duurzame energie opwekken, voor elkaar zorgen of nieuwe woonprojecten uit de grond stampen.
Deze gemeenschappelijke, zelforganiserende initiatieven zijn de toekomst. Zij vervullen dezelfde rol als de kerk, de vakbond en de ANWB altijd deden. Cement tussen de stenen. Netwerken, waar mensen op terug kunnen vallen, elkaar kunnen helpen, betekenis vinden en zich thuis voelen.
Niet omdat het moet van de overheid,
niet omdat je er via de markt voor betaalt,
maar omdat we als mensen elkaar nodig hebben.
Een tijdperk voorbij de individualisering.
Een samenleving die recht doet aan mensen en hun onderlinge relaties;
Waar vrijheid en verantwoordelijkheid onlosmakelijk zijn verbonden;
In een nieuwe balans tussen samenleving, markt en overheid;
Met krachtige ondersteuning van de coöperatieve samenleving van verenigingen en het maatschappelijk midden;
Recht doen aan elkaar, gezond leven en verschillen verbinden, zoals ons Wetenschappelijk Instituut dat recent samenvatte: Samen verantwoordelijk zijn voor Nederland.
Die verandering brengen we niet in één dag tot stand.
Niet met een paar moties in tweede termijn.
Het is de verandering van een tijdperk.
Ik ben er van overtuigd dat deze verandering al gaande is, en het is de vraag of het ons lukt om hierbij een handje te helpen.
Demissionair kabinet
Voorzitter,
In de Miljoenennota schrijft het kabinet ook over de grote uitdagingen van deze tijd: de wooncrisis, het klimaat, de ondermijning van de rechtsstaat en de geopolitieke dreigingen. Het kabinet is demissionair en daarbij past een beleidsarme begroting. Echter de werkelijkheid staat niet stil. Rechterlijke uitspraken, maar ook de ernst van de wooncrisis en de ondermijning van de rechtsstaat dwingen tot het maken van keuzes.
Dit zijn ook de onderwerpen waarvoor het kabinet terecht extra geld uittrekt.
Volkshuisvesting
Dit is mijn derde APB en voor de derde keer stel ik de nationale wooncrisis aan de orde. We moeten van tobben over de woningmarkt terug naar het voeren van echt volkshuisvestingsbeleid. Omdat we een grondwettelijke taak hebben tot volkshuisvesting.
Hiervoor is veel nodig.
Een nieuw ministerie voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting. Het afschaffen van de verhuurdersheffing, het ophogen van de huurgrens in het woningwaarderingsstelsel, het aanpakken van de excessen in de makelaardij, veel meer betaalbare woningen gaan bouwen voor starters en voor senioren en daartoe corporaties de ruimte én de opdracht geven.
Het is een goede stap dat er weer een miljard (10 x 100 mln) beschikbaar komt voor de verlenging van de woningbouw impuls.
Afgelopen jaren is gebleken dat die impuls kan werken als een vliegwiel om de woningbouwprojecten vlot te trekken en te versnellen.
Wat de CDA-fractie betreft komt dit geld specifiek terecht bij betaalbare woningbouwprojecten voor jongeren en starters. Kan de regering aangeven hoe ze hiervoor gaat zorgen?
Veiligheid
Het extra geld voor de aanpak van ondermijning (400 mln) is hard nodig. “Nederland is één van de misdadigste landen ter wereld; de witwasserij van Europa”, schreef de Italiaanse journalist Roberto Saviano in het NRC. Uit rioolonderzoek blijkt dat zowel in Amsterdam als in Rotterdam 40.000 lijntjes per dag worden gesnoven, zei de Rotterdamse hoofdcommissaris Westerbeke vorige week in Nieuwsuur.
Keuzes hebben consequenties, ook voor hen die denken dat een lijntje of een pilletje een onschuldig vermaak is. Dat is het niet. Het is jouw bijdrage aan een keiharde, nietsontziende criminele onderwereld.
Meer geld voor de opsporing, meer geld voor preventie in wijken en meer geld voor de inlichtingendiensten zijn goede stappen in deze begroting.
Het extra geld voor het beveiligen en bewaken is helaas harder nodig dan ooit.
Ik heb een aanvullend voorstel:
Een teruggeeffonds, waarmee we afgepakte gelden, huizen en goederen teruggeven en investeren in de meest getroffen wijken.
Criminelen raken waar het pijn doet en dit geld teruggeven aan de samenleving.
Een teruggeeffonds is ook de basis voor preventie.
Een voormalig drugspand veranderen in een buurthuis of een sociale onderneming waar jongeren een eerlijk vak kunnen leren.
Graag een reactie van de premier.
Klimaat
Voorzitter,
Het CDA heeft onlangs een nieuwe klimaatvisie gepresenteerd. Henri Bontenbal heeft hieraan keihard gewerkt in de maanden dat hij kamerlid mocht zijn. De klimaatopgave is reëel en urgent, en vraagt tegelijkertijd een lange adem. 2030 en 2050 lijken ver weg, maar zijn ook zo dichtbij. We moeten met de hele samenleving onze schouders eronder zetten.
Het is mogelijk om de komende jaren de transitie die al is ingezet te versterken. Daarbij kiezen we als CDA voor een aanpak waarin overheid, bedrijfsleven en de samenleving samenwerken. En we kiezen voor een groene industriepolitiek, om samen met bedrijven het groene verdienvermogen van Nederland te versterken. Daarom is het goed dat er een nationaal isolatieprogramma komt.
Het CDA wil meer participatie van burgers bij de transitie. De gemeente Amsterdam gaat van start met een klimaatberaad, een voorstel dat het CDA ook in dit huis heeft gedaan. Hoe kijkt het kabinet aan tegen dit instrument?
Nieuw sociaal contract
Voorzitter,
Het herstel van het vertrouwen in de rechtsstaat is een belangrijke prioriteit voor deze Kamer. Wat is de stand van zaken van de verschillende moties die Kamer eerder heeft aangenomen. Een positief voorbeeld is het versterken van de sociale advocatuur. Het is goed dat het kabinet daar nu ook in harde euro’s gehoor aan geeft.
Maar met extra geld alleen gaan we onze rechtsstaat of de bestuurscultuur niet versterken. Daarvoor is meer nodig. Een andere motie die voor de zomer is aangenomen, is die van mijn collega Kuik. Die vraagt de regering om maatregelen te nemen richting een nieuw sociaal contract. Denk bijvoorbeeld aan een constitutionele toetsing. Of alle toezeggingen en moties in de debatten over de kinderopvangtoeslagaffaire. Wanneer kunnen we van het kabinet voorstellen verwachten?
Geopolitiek en Nationale Veiligheidsraad
Voorzitter,
Het politieke jaar dat achter ons ligt toonde weer aan dat de wereld om ons heen steeds minder stabiel en voorspelbaar is. Corona was een wereldwijde crisis en met het plotse vertrek uit Afghanistan liet de nieuwe Amerikaanse president zien dat hij net als zijn voorganger kiest voor een andere, beperkte rol op het wereldtoneel. Nationalisme, protectionisme en autoritaire regimes zijn in het offensief. Het vrije westen steeds vaker in het defensief.
In die onzekere wereld zullen we als Europa vaker zelf de broek moeten ophouden, zowel economisch, als politiek en militair. We moeten investeren in onze veiligheid en weerbaarheid.
Daarom pleitten CDA en CU al eerder voor een nationaal Planbureau voor de Veiligheid, dat alle risico’s inventariseert, analyseert en pro-actief signaleert, zodat we niet meer overvallen worden door veiligheidscrises.
Maandag stuurde het kabinet het onderzoek nav deze motie. De conclusie in mijn eigen woorden was: het is wel nodig, maar we gaan het toch niet doen. En ik ben het daar niet mee eens.
Het onderzoek geeft aan dat als het gaat om onze binnenlandse en buitenlandse veiligheidsstrategie de langetermijn risico’s het altijd afleggen tegen de waan van de dag en kortetermijn denken. Het ontbreekt aan een integrale politieke regie en er is een tekort ten aanzien van het ontwikkelen van echte strategische lijnen. Waardoor we steeds vaker worden overvallen door grote niet-voorziene veiligheidsdreigingen. Regeren is vooruitzien. Daarom wordt geadviseerd om een Nationale Veiligheidsraad op te richten. Een National Security Council. Wat mij betreft is het hoognodig.
Wat vindt de minister-president hiervan?
Reshoring en economie
Veiligheid raakt ook onze economische veiligheid.
Nederland is van oudsher een ‘maakland’.
In de laatste decennia zien we echter geregeld dat productie uit Nederland verdwijnt, vanwege lagere kosten wordt verplaatst naar de randen van Europa of naar China en India.
Op de lange termijn betekent dit in bepaalde regio’s ook een verlies aan kennis, vakmanschap en innovatie. En we raken steeds meer afhankelijk van het buitenland.
Die kwetsbaarheid bleek ook in de coronacrisis, toen de aanvoer van medische hulpmiddelen tot stilstand kwam.
Daarom hebben we als CDA meermaals het onderwerp ‘reshoring’ op de politieke agenda gezet: bedrijfsactiviteiten (terug) naar Nederland halen of zorgen voor extra bedrijfsactiviteiten, door productie anders in te richten. Niet enkel vanuit economisch oogpunt, maar ook uit strategisch oogpunt. Als onderdeel van een strategische en regionale industrie-agenda.
Zoals het kabinet het chipbedrijf SMART Photonics in Eindhoven heeft gered uit buitenlandse handen. Om te voorkomen dat onze maakindustrie speelbal wordt van mondiale crises, handelsoorlogen en geopolitieke conflicten.
Een van die moties heeft geleid tot een advies van de SER over reshoring. De conclusie: reshoring is vooral een strategische afweging van bedrijven zelf, waarbij er bijna geen rol voor de overheid is. Ik vind dit een gemiste kans door een te beperkte blik. Omdat het voorbij gaat aan de kansen die reshoring biedt voor zowel de Nederlandse als Europese maakindustrie.
Maar dan moet de overheid wel durven. Deelt de premier dat reshoring en actieve industriepolitiek veel meer voor Nederland kan betekenen?
En wanneer komt de SER met haar vervolgadvies, over het versterken van de industrie in Nederland?
Arbeidsmarkt
De tweedeling op de arbeidsmarkt woekert voort en holt de solidariteit in de samenleving uit. Aan de onderkant van de arbeidsmarkt zitten steeds meer jongeren permanent vast in flex constructen die niet voldoende loon, zekerheid en bescherming bieden om een bestaan op te kunnen bouwen. Het vraagt om een grondige hervorming langs de lijnen van het rapport Borstlap.
Het is daarbij goed dat vakbonden het tegengaan van flex tot centraal punt maken bij CAO onderhandelingen. Ook uitspraken van de rechters ontmantelen steeds vaker schijn ZZP constructies. Permanente scholing en inzetten op hoogwaardig werk is de weg van de toekomst. Want we zien nu alweer die rare paradox ontstaan. In sommige sectoren een schreeuwend tekort aan arbeidskrachten, zo groot dat bedrijven productie tijdelijk moeten stopzetten. En anderzijds een onbenut arbeidspotentieel van 1,0 miljoen personen waarvan een derde bestaat uit jongeren 15-25 jaar.
Slot samenleving en vaderlandsliefde
Voorzitter,
Ik kom richting een afronding.
De afgelopen jaren heb ik bij herhaling gepleit voor gezonde vaderslandsliefde en de verbindende waarde die bijvoorbeeld een nationaal historisch museum hierbij kan hebben.
Collega Kaag sprak in haar veelbesproken Schoo lezing over een inclusief Nederland, “waarin onze gedeelde waarden centraal staan, onze gastvrijheid, onze empathie, onze verdraagzaamheid en ondernemerszin”. Die woorden spreken me aan en ik deel helemaal haar hoop dat op die grond “vaderlandsliefde kan groeien”. Niet vanuit een uitsluitende nationalistische agenda, maar vanuit inclusief patriottisme.
Die sterke samenleving op basis van gedeelde waarden ontstaat niet vanzelf. In deze tijd van individualisme en consumentisme zal het zelfs iets van tegen de stroom in zwemmen vergen. Maar wat mijn fractie betreft is het de investering meer dan waard.
Als wij onze jongeren via een maatschappelijk diensttijd leren hoe waardevol de inzet voor een ander is.
Als wij in een nationaal historisch museum het verhaal van onze voorouders kunnen vertellen, zowel de goudgerande als de zwarte bladzijdes.
Als wij met een modern en eigentijds beleid voor familie en gezin alle vormen van relaties tussen mensen kunnen waarderen, versterken en ondersteunen.
Dan bouwen we samen aan een land dat de uitdagingen van deze tijd aankan.
